نقش نفوذ اجتماعی علمای خراسان در واقعه مسجد گوهرشاد (با تکیه بر نظریه نخبگان پاره‌تو)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران.

چکیده

نهادهای اجتماعی در تاریخ معاصر ایران با محوریت نهاد دین و با زعامت روحانیت و حوزه‌های علمیه بوده است؛ شواهد تاریخی در این دوران بیانگر کنش­های متعدد اجتماعی عالمان شیعی و نفوذ فوق­العاده آنان در میان توده­های مردم است. فقدان بسترهای لازم برای دست­یابی به امنیت و حقوق اجتماعی و رشد نسبی آگاهی مردم موجب گردید تا در دوران مورد­نظر بارها، مکان­های مقدس مذهبی را با رهبری علما به­عنوان مراکز دادخواهی مورد استفاده قرار دهند؛ در این راستا تحصن در مسجد گوهرشاد در تیرماه 1314 با درخواست و پشتیبانی مردم و نفوذ اجتماعی علمای خراسان که نخبگان عصر خود بودند از برجستگی خاصی برخوردار است. این تحقیق با استفاده از روش پژوهش تاریخی و به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفت و تلاش نمود واقعه مسجد گوهرشاد را از منظر نفوذ و قدرت اجتماعی علما بررسی نماید. یافته‌های پژوهش حاضر گویای این است که با اجرای برنامه­های شبه مدرنیستی پهلوی اول، نه‌تنها برخی باورها و رسوم مذهبی مورد تهدید و تغییر قرار گرفتند بلکه بسیاری از وظایف اجتماعی روحانیون و معیشت اقشاری از بازاریان کاهش یافت، بنابراین آن­ها با مراجعه مکرر به علما خواهان اقدام آنان شدند. با توجه به نظریه پیشگامی نخبگان پاره­تو، علمای خراسان به­عنوان نخبگان جامعه ایران معاصر با هدایت توده­های مردم در مسجد گوهرشاد به فعالیت پرداختند. اتکای مردم به علما، رهبران فکری خود برای گفت و گو با حاکمیت بود؛ اما نتیجه این اعتراض فرهنگی، اقدامی به دور از گفتمان تفکر محور، قتل‌عام تعدادی از مردم و تبعید تعدادی از علمای خراسان و بازاریان بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The role of social influence of Khorasan scholars in Goharshad mosque incident (Relying on the theory of Pareto elites)

نویسنده [English]

  • Seyed Alaeddin Shahrokhi
Associate Professor, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Lorestan University, Khorramabad, Iran
چکیده [English]

Social institutions in the contemporary history of Iran have been centered on the institution of religion and led by the clergy and seminaries; Historical evidences in this era show the numerous social actions of Shia scholars and their extraordinary influence among the masses of people. The lack of necessary platforms to achieve security and social rights and the relative growth of people's awareness caused them to use religious holy places as centers of litigation many times during the period in question; In this regard, the sit-in in Goharshad Mosque in July 1935 with the request and support of the people and the social influence of Khorasan scholars, who were the elites of their era, has a special significance.
This research was conducted using the historical research method and in a descriptive-analytical way and tried to investigate the event of Goharshad Mosque from the perspective of influence and social power of scholars. The findings of the present research show that with the implementation of the pseudo-modernist programs of the first Pahlavi, not only some religious beliefs and rituals were threatened and changed, but also many of the social duties of the clergy and the livelihood of certain classes of the bazaars were reduced, so they repeatedly referred to the clergies. According to the pioneering theory of Pareto's elites, the scholars of Khorasan as the elites of the contemporary Iranian society, led the masses of people in the Goharshad Mosque. The people relied on the scholars, their intellectual leaders to talk to the government; But the result of this cultural protest was an action far from the thought-oriented discourse, the massacre of a number of people and the exile of a number of Khorasan and Bazarian scholars.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shrine of Imam Reza
  • Goharshad Mosque
  • Ulama of Khorasan
  • social influence
  • litigation
الف) اسناد
اسنادی از انجمن‌های بلدی، تجار و اصناف (1320-1300 هـش)، تهیه و تنظیم معاونت خدمات و اطلاع­رسانی دفتر رئیس‌جمهور، به کوشش رضا مختاری اصفهانی، تهران: وزرات فرهنگ و ارشاداسلامی، 1380.
اسنادی از انتخابات مجلس شورای ملی در دوره پهلوی اول، زیر نظر جمعی از نویسندگان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378.
تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1378.
جعفری، مرتضی، واقعه‌ کشف حجاب اسناد منتشر نشده از واقعه‌ کشف‌ حجاب در عصر رضاخان، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1373.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده وقایع مسجد گوهرشاد
 
ب) کتاب
قرآن مجید.
آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران:  نی، ۱۳۸۸.
آبراهامیان، یرواند، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران: نی، ۱۳۸۹.
آپتون، جوزف، تحلیلی بر تاریخ معاصر ایران، ترجمه عباسقلی غفاری‌فرد، تهران: سرا، ۱۳۸۰.
آجدانی، ل. روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، چ اول، تهران: اختران، ۱۳۸۶.
آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران: پیام، ۲۵۳۵.
ابن اثیر، عزاالدین علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر، ۱۴۰۲ ق.
ادیب هروی، محمدحسن، حدیقه‌الرضویة، طبع اول، مشهد: شرکت چاپخانه‌ خراسان، ۱۳۲۷.
ازغندی، علیرضا، درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، تهران: قومس، ۱۳۸۵.
اسعد بختیاری، جعفرقلی‌خان، خاطرات، تهران: نشر اساطیر، ۱۳۷۸.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، تهران: امیرکبیر، 1379.
الگار، حامد، دین و دولت در ایران نقش علما در دوره قاجاریه، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس، 1369.
امیرطهماسب، عبداله، تاریخ شاهنشاهی اعلی‌حضرت رضاشاه کبیر، تهران: دانشگاه تهران، 1355.
بروجردی، مهرزاد، تراشیدم، پرستیدم، شکستم، تهران: نگاه معاصر، 1389.
اورسل، ارنست، سفرنامه، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: زوار، 1353.
بلوشر، فون، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، 1363.
بهلول، محمدتقی، خاطرات سیاسی بهلول، ترجمه‌ علی‌اصغر کیمیایی، مشهد: مؤسسه‌ حضرت صاحب‌الزمان (عج)، 1369، چ 2.
پروکوپیوس، جنگ­های ایران‌ و روم،‌ ترجمۀ محمد سعیدی، تهران‌: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1338.
پولاک، یاکوب­ادوارد، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، 1361.
تلگرافات، مجله‌ یاد، ش‌ 84، تابستان 1386.
تهرانی (میرخانی)، سیدمصطفی (1385). سفرنامه گوهر مقصود، به کوشش زهرا میرخانی، تهران: چشمه، 1385.
جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379.
حاجیانی، دشتی‌عباس، عنصر فضیلت و تقوا حضرت آیت‌اله العظمی قمی، بی‌جا: مفید، 1372.
حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، مقدمه و تصحیح سید کمال حاج سید جوادی، تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.
حسام، فرحناز، دولت و نیروهای اجتماعی در عصر پهلوی اول، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382.
خاطرات سیاسی سیدمحمدعلی شوشتری، به اهتمام غلام‌حسین میرزاصالح، تهران: کویر، 1379.
دلاواله، پیترو، سفرنامه پیترودلاواله، ج ۱ (قسمت مربوط به ایران)، ترجمه شجاع الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی، 1348.
الذهبی، شمس­الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، ط الثانیة، بیروت: دارالکتاب العربى، 1993 م.
رضوانی، هما، لوایح شیخ فضل‌الله نوری، تهران: تاریخ ایران، 1362.
روشه، گی، تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی، تهران: نی، 1380، چ 11.
زاهدانی، سید زاهد، جنبش‏های سیاسی معاصر، قم: طه، 1389.
زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسایل مشروطیت، مشروطه به روایت موافقان و مخالفان، تهران: مؤسسه‌ تحقیقات و توسعه‌ علوم انسانی، 1387.
سارامان، شارل و همکاران، روش‌های پژوهش در تاریخ، ترجمه ابوالقاسم بیگناه، غلامرضا ذات علیان و اقدس یغمایی، چ 2، مشهد: آستان قدس رضوی، 1375.
سانسون، نیکلاس، سفرنامه سانسون، ترجمه تقی تفضلی، تهران: ابن سینا، 1378.
سپهر، عبدالحسین‌خان، مرآه‌الوقایع مظفری و یادداشت‌های ملک‌المورخین،‌ تصحیح، توضیح و مقدمه عبدالحسین نوایی، تهران: زرین، 1368.
سجادی، صادق، «آستان قدس»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1367.
سریع القلم، محمود، فرهنگ سیاسی ایران، تهران: فروزان روز، 1389.
شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران: توس، 1374.
صدر، محسن (صدرالاشراف)، خاطرات صدرالاشراف، بی‌جا: وحید، 1364.
صلاح، مهدی، کشف حجاب، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش­های سیاسی، 1388.
طباطبایی، سیدجواد، زوال اندیشه‌ سیاسی در ایران، تهران: کویر، 1373.
عضدالدوله، احمدمیرزا، تاریخ عضدی، تهران: مؤسسه سرو، 1362.
عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس، تهران: عطارد، 1371.
عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا، روزنامه‌ خاطرات عین‌السلطنه. به­کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران: اساطیر، 1374.
عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران: امیرکبیر، 1377.
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران: اطلاعات، 1366.
فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عبّاس اوّل، تهران: کیهان، 1352.
فلور، ویلم، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجاریه، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: طوس، 1365.
فوران، جان، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: رسا، 1388.
قاسم‌پور، داوود، قیام مسجد گوهرشاد به روایت اسناد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386.
قاضی، نعمت‌اله، علل سقوط حکومت رضاشاه، تهران: نشر آثار، 1372.
کاتوزیان (تهرانی)، محمدعلی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1388.
کار، ای. اچ، تاریخ چیست، ترجمه حسن کامشاد، چ 2، تهران: خوارزمی، 1351.
کاویانیان، محمداحتشام، شمس الشموس، بی­جا: بی نا، 1354.
کدی، نیکی آر، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: قلم، 1369.
کریستن­سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب، 1370.
کوزر، لوئیس آلفرد، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: علمی، 1373.
کوهستانی‌نژاد، مسعود، واقعه‌ خراسان، تهران: حوزه‌ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375.
کوهن، بروس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران: سمت، 1375.
کیت، نش، جامعه شناسی سایر عناصر، ترجمه محمد تقی دلفروز، تهران: کویر، 1380.
لمبتن، آن، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نی، 1372.
لیک، دیوید و ‌ای مورگان، پاتریک ام، نظم‌های منطقه‌ای «امنیت سازی در جهان نوین»، ترجمه سیدجلال دهقانی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1381.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1362.
محیط طباطبایی، محمد، تطور حکومت در ایران بعد از اسلام. تهران: بعثت، 1367.
مرعشی­النجفی، شهاب­الدین، ‌ملحقات الاحقاق، قم: مکتبة الآیة الله المرعشی، 1415 ق.
مسعودی، أبوالحسن على بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجرة، 1409 م، چ 2.
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله‌ ایران، تهران: امیرکبیر، 1357.
 ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطه ایران، تهران: علمی، 1373.
 میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، چاپ دبیرسیاقی. تهران: امیرکبیر، 1368.
نجفی، موسی، تاریخ تحولات سیاسی ایران، بررسی مؤلفه‌های دین ـ مدنیت و تکوین دولت- ملت در گسترة هویت ملی ایران، تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1381، چ 2.
واحد، سینا،  قیام گوهرشاد، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1366، چ 4.
هدایت، حاج‌مهدی قلی (مخبرالسلطنه)، خاطرات و خطرات، تهران: زوار، 1375، چ 5.
 
 Ashraf, Ahmad, Bazar: Socioeconomic and political role, Encyclopedia of Iranica, vol IV, edited by Ehsan Yarshater, Londen & NewYork.
Stearns, Peter N, “Social History”, Encyclopedia of Social History, Edited by Peter N. Stearns, New York: Routledge, 1993.
Toch, H, The Social Psychology of Social Movements, London: Methuen, 1966.
Wilson, J, Introduction to Social Movements, N.Y: Basic Books, 1973.