توسعه و سقوط حکومت پهلوی دوم؛ بررسی برنامه پنجم توسعه اقتصادی با تکیه بر اسناد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناسی ارشد اسناد و مدارک آرشیوی، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران؛ مدیر واحد سازماندهی اسناد و دیجیتال سازی اطلاعات، معاونت اسناد و تاریخ شفاهی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

چکیده

آخرین برنامه مصوب پهلوی دوم، برنامه عمرانی پنجم بود که با کمترین مواد و تبصره (نه ماده و دو تبصره) در سال 1351 ش تصویب شد. برنامه پنجم اولین برنامه‌ای بود که بعد از مدت کوتاهی از تصویب، به دلیل افزایش قیمت نفت مورد بازنگری قرار گرفت. فصل اول این برنامه اهداف و خطوط اصلی را مشخص کرد و فصول دیگر، به امور اقتصادی، توسعه منطقه‌ای، محیط زیست انرژی و حمل‌ونقل پرداخت. در طی اجرای برنامه پنجم، افزایش بهای نفت و به‌تبع آن افزایش درآمدهای نفتی، نقدینگی زیادی را در اختیار دولت قرار می‌داد که ساختار اقتصادی را برهم می‌زد. افزایش نقدینگی موجب افزایش تقاضای داخلی گردید. ناتوانی اقتصاد کشور در پاسخگویی به افزایش تقاضاها که ناشی از ایجاد پول برای دولت بود، بهای محصولات و کالاهای وارداتی را نیز افزایش می‌داد و اقتصاد کشور را به‌سوی فرآیند رکود تورمی می‌کشاند. ازاین‌رو، هزینه کردن منابع مالی، موجب از دست رفتن منابع می‌گردید. با توجه به تأثیر این برنامه‌ها بر روند مدرنیزاسیون نامتناسب با جامعه که می‌توان آن را یکی از علل وقوع انقلاب اسلامی و پایان سلطنت پهلوی دانست، پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی سعی بر آن دارد به بازخوانی برنامه عمرانی پنجم مبتنی بر اسناد بپردازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The development and fall of the second Pahlavi government; Examining the fifth economic development program (Based on documents)

نویسنده [English]

  • amirhossein nabati
Senior expert in archival documents, Department of History, Faculty of Literature and Human Sciences, Tehran University, Tehran, Iran, , Director of the Document Organization and Information Digitization Unit, Deputy Director of Documents and Oral History, Islamic Revolution Documents Center
چکیده [English]

The last plan approved by Pahlavi II was the fifth development plan, which was approved with the fewest articles and notes (nine articles and two notes) in 1973. The fifth plan was the first plan that was revised after a short period of approval due to the increase in oil prices. The first chapter of this program specified the goals and main lines, and the other chapters dealt with economic affairs, regional development, environment, energy and transportation. During the implementation of the fifth plan, the increase in oil prices and the consequent increase in oil revenues provided the government with a lot of liquidity, which disrupted the economic structure. The increase in liquidity caused an increase in domestic demand. The inability of the country's economy to respond to the increase in demand, which was caused by the creation of money for the government, also increased the price of imported products and goods, and led the country's economy to the process of inflationary stagnation. Therefore, spending financial resources leads to the loss of resources. Considering the effect of these plans on the modernization process that is not proportionate to the society, which can be considered as one of the causes of the Islamic revolution and the end of the Pahlavi dynasty, the present study, with a descriptive-analytical approach, tries to reread the fifth construction plan based on documents.

کلیدواژه‌ها [English]

  • construction plan
  • development
  • economy
  • Pahlavi II
  • oil
الف) اسناد
مرکز اسناد انقلاب اسلامی (مراسان): ش.بازیابی‌ 39354، 38805، 38522، 3580، 4565، 1741، 274.
ب) کتاب
برنامه پنجم عمرانی کشور (خلاصه تجدیدنظر شده) 1356-1352، تهران: سازمان برنامه و بودجه، 1353.
تحول سواد در ایران و نگرش به آینده‌ آن، تهران: سازمان برنامه و بودجه، 1356.
حسینیان، روح‌الله، چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران 1356- 1343، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383.
خلاصه برنامه پنجم عمرانی کشور (1356-1352)، تهران: سازمان برنامه‌وبودجه، 1352.
رزاقی، ابراهیم، گزیده اقتصاد ایران، تهران: امیرکبیر، 1375.
رهبری، مهدی، ‌اقتصاد و انقلاب اسلامی ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383، چ 2.
زنوز، هادی، بررسی نظام برنامه‌ریزی اقتصادی ایران، دوره قبل از انقلاب اسلامی، تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 1389.
سالنامه آماری کشور 1377، تهران: مرکز آمار ایران، 1378.
سیف، احمد، ‌مقدمه‌ای بر اقتصاد سیاسی، تهران: نشر نی، 1376.
سینایی، وحید، دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران (1357-1299)، تهران: کویر، 1384.
شاخص‌های اجتماعی ایران در سال 1357، تهران: سازمان برنامه و بودجه، 1358.
صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره بیست و سوم، جلسه 134.
علم، امیراسدالله، یادداشت‌های روزانه علم، ج 2، تهران: مازیار، 1387.
قانون برنامه عمرانی پنج‌ساله پنجم (مصوب بهمن 1351)، تهران: سازمان برنامه و بودجه، 1352.
گزارش بانک مرکزی 1356، تهران: بانک مرکزی ایران، 1357.
گزارش سالانه و ترازنامه سال 1352، تهران: بانک مرکزی، 1353.
گودرزی، منوچهر، فرمانفرمائیان، خداداد، مجیدی، عبدالمجید، توسعه در ایران 1320-1357، تهران: گام نو، 1381.
لطفیان، سعیده، ارتش و انقلاب اسلامی ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380.
لیلاز، سعید، موج دوم تجدد آمرانه در ایران تاریخ برنامه‌های عمرانی سوم تا پنجم، تهران: نیلوفر، 1399، چ 2.
ملک محمدی، حمیدرضا، از توسعه لرزان تا سقوط شتابان، توسعه اقتصادی نظامی و بی ثباتی سیاسی رژیم پهلوی 1357-1347، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381.
 
ج) مقاله
اقبالی، علیرضا، حلافی، حمیدرضا، «تحلیل اثر شوک نفتی بر اقتصاد ایران»، فصلنامه اقتصاد سیاسی، ش 7، بهار 1384.