بررسی تعامل تشکل‌های سیاسی- مذهبی دهه چهل با نهضت روحانیت (نمونه‌پژوهی: نهضت آزادی ایران، هیئت‌های مؤتلفه اسلامی و حزب ملل اسلامی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناسی ارشد تاریخ و پژوهشگر ارشد مرکز اسناد و تاریخ شفاهی شورای عالی آموزش و پرورش.

چکیده

بررسی شکل‌گیری و روند نهضت روحانیت در دهه 1340 نشان می‌دهد این نهضت بر طیف وسیعی از اقشار و طبقات مختلف اجتماعی تأثیر گذاشته و حتی موفق شد از آنان یارگیری نماید. به‌طوری‌که نه‌تنها به تعامل با برخی تشکّل‌ها پرداخت، بلکه زمینه‌ساز تأسیس برخی تشکّل‌های مبارزاتی شد. نکته قابل‌توجه اینکه چه عواملی در شکل‌گیری این تعامل نقش داشتند؟ کدام تشکّل‌ها در این تعامل پیش‌قدم شدند؟ بررسی سیر مبارزاتی نهضت روحانیت در این دهه حاکی است سه تشکل ذیل نقش پیشگامی در این تعامل ایفا کردند: 1. نهضت آزادی ایران: این تشکل دانشگاهی در اوایل سال 1340 ش تأسیس و با دستگیری و بازداشت طولانی‌مدت سران آن از سال 1343 ش، به اغما رفت. 2. هیئت‌های مؤتلفه اسلامی: این تشکل بازاری در بحبوحة تقابل مرجعیت و روحانیت مبارز با هیئت حاکمه در آغاز سال 1342 ش تأسیس و بعد از افشای نقش آن در ترور حسنعلی منصور نخست‌وزیر، سران آن دستگیر و فعالیت تشکل متوقف شد. 3. حزب ملل اسلامی: این تشکل نیز با عضویت جمعی از جوانان نوگرای دینی، درصدد مبارزه مخفی با رژیم برآمد که چند ماهی پس از تأسیس در سال 1344 ش، سران آن توسط ساواک شناسایی و دستگیر شده و حزب فروپاشید. این مقاله با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و به روش کتابخانه‌ای نشان می‌دهد نهضت روحانیت با عنایت به ماهیت مذهبی و بومی و همچنین رویکردهای ضداستبدادی و به‌ویژه ضد استعماری خود به‌سرعت توجه سایر گروه‌ها و تشکل‌های سیاسی‌ ـ مذهبی را جلب کرد و موفق شد در تعامل با برخی از آنها، آموزه‌های نهضت را در میان قشرهای مختلف گسترش داده و از میان آنها یارگیری نماید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigating the interaction of political-religious organizations of the 1960s with the clergy movement (Sample study: Iran's freedom movement, Islamic coalition delegations, and the Islamic League of Nations)

نویسنده [English]

  • rahim roohbakhsh
MA in History and Senior Researcher of the Center for Documents and Oral History of the Supreme Council of Education
چکیده [English]

Inspecting the formation and process of the clergy movement in the 1960s shows that this movement influenced a wide range of different social strata and classes and even managed to recruit them. So that the movement not only interacted with some organizations, but also became the foundation for the establishment of some militant organizations. It is noteworthy that which factors played a role in the formation of this interaction? Which organizations took the lead in this interaction?
Examining the course of the spiritual movement's struggles in this decade shows that the following three formations played a pioneering role in this interaction: 1. Iran's Freedom Movement: This academic formation was established in the 1950s and with the long-term arrest and detention of its leaders from 1965, 2. Islamic Coalition Delegations: This market organization was established in 1964 in the midst of confrontation between authority and militant clergy with the state, and after its role in the assassination of Prime Minister Hasan Ali Mansour was revealed, its leaders were arrested and the activities of the organization were stopped. 3. Islamic Nations Party: This organization, with the membership of a group of young religious innovators, tried to secretly fight against the regime. A few months after its establishment in 1966, its leaders were identified and arrested by SAVAK and the party collapsed.
This article by using a descriptive-analytical approach and in a library shows method that the spirituality movement with regard to its religious and native nature as well as its anti-authoritarian and especially anti-colonial approaches quickly attracted the attention of other political-religious groups and organizations and succeeded in interacting with some of them, spread the teachings of the movement among different strata and get help from them.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Clergy Movement
  • Iran's Freedom Movement
  • Islamic Coalition Delegations
  • Nations Party
الف) اسناد
مرکز اسناد انقلاب اسلامی (مراسان)، ش. بازیابی: 667، 118، 3693، 3674، 3672، 3693.
مرکز اسناد ریاست جمهوری اسلامی ایران (مارجا)، ش. بازیابی: 648.
آرشیو شخصی استاد رحیم نیکبخت.
اسناد انقلاب اسلامی، ج 1-5، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1374.
اسناد نهضت آزادی ایران، ج 1: جریان تأسیس و بیانیه‌ها 1344-1340، تهران: نهضت آزادی ایران، 1361.
قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، ج 2، فیضیه، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1392.
آیت‌الله سید محمود طالقانی به روایت اسناد ساواک، ج 1 و ج 2، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1381.
آیت‌الله العظمی سید هادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ج 1 و 2، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1380.
عالم جاودان: استاد شهید مرتضی مطهری به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1382.
ب) کتاب
افراسیابی، بهرام، شرح محاکمات و خاطرات پدر طالقانی در زندان به قلم خودشان، تهران: جنبش، 1359.
امامی، جواد، (تدوینگر)، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، به کوشش جواد امامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381.
بادامچیان، علی و علی بنابی، هیئت‌های مؤتلفه اسلامی، تهران:‌ اوج، 1362.
باقری، علی، خاطرات 15 خرداد: بازار، تهران: دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، 1378.
بجنوردی، سیدمحمدکاطم، مسی به رنگ شفق، خاطرات سید محمدکاظم بجنوردی، تهران: نشر نی، 1381.
ترکمان، محمد، یادنامه دکتر یدالله سحابی، تهران: انتشارات قلم، 1377.
دارابی، علی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388.
دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، ج 3 و 4، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377.
روحانی، حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج 1، تهران: راه امام، 1360.
شاخه خارج از کشور نهضت آزادی، مدافعات مهندس بازرگان در دادگاه غیرصالح تجدیدنظر نظامی، شامل بخش اول مدافعات، خرداد 43، 1356، چ 3.
صحیفه امام (بیانات، پیام‌ها، مصاحبه‌ها، احکام، اجازات‏‏ شرعی و نامه‌ها)، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389.
طالقانی، محمود، یادنامه ابوذر زمان: مجموعه‌ زندگینامه‌ آیت‌الله‌ طالقانی‌ به‌ زبان‌ خودش‌، تهران: بنیاد فرهنگی آیت‌الله طالقانی، 1360.
طاهری، رجبعلی، خاطرات رجبعلی طاهری، تهران: دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، 1375.
عربانی، جواد و رحیم روح‌بخش (تدوینگران)، فریادی در تاریکی (خاطرات سیدمحمد میر‌محمدصادقی)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1399.
فارسی، جلال‌الدین، زوایای تاریک؛ خاطرات جلال‌الدین فارسی، تهران: دفتر ادبیات انقلاب اسلامى س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌، 1373.
کاظمی، محسن (تدوین‌گر)، خاطرات احمد احمد، تهران: حوزه هنری، 1380.
مقدسی و دیگران (مصاحبه‌گر و تدوین‌کننده)، ناگفته‌ها، خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1370.
مقدم، کاظم، خشونت قانونی، تهران: انتشارات محدث و دفتر نشر برگزیده، 1380.
میثمی، لطف‌الله، خاطرات لطف‌الله میثمی، ج1: از نهضت آزادی تا مجاهدین، تهران: صمدیه، 1378.
نجاتی، غلامرضا (مصاحبه و تدوین)، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1377.
یزدی، ابراهیم (تدوین‌کننده)، مقاومت در زندان: خاطرات عباس رادنیا 1343-1340، تهران: انتشارات قلم، 1377.
ج) مقاله
حجتی کرمانی، محمدجواد، «حزب ملل اسلامی: خاطره و تحلیل»، فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر، س 1، ش 2 و 3، 1370.
روح‌بخش، رحیم، «مؤتلفه»، میراث فدائیان: مجموعه مقالات همایش بزرگداشت جمعیت فدائیان اسلام و نواب صفوی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی با همکاری صداوسیما، 1385.
روح‌بخش، رحیم، «میراث آیت‌الله بروجردی»، فصلنامه گفتگو، ش 32، تابستان 1380.
شاه‌حسینی، حسین، «گفتگو با حسین شاه‌حسینی»، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، س 5، ش 17، بهار 1380.
شیبانی، عباس، «مبارزات ملی-مذهبی در نیم‌قرن اخیر در گفتگو با عباس شیبانی»، فصلنامه انتقادی، فلسفی، فرهنگی کتاب نقد، س 4، ش 13 (ویژه نقد تاریخ‌نگاری معاصر در حوزه انقلاب)، زمستان 1378.
غنی، مهدی (تدوینگر)، راهی که نرفته‌ایم: مجموعه مقالات برگزیده از 20 سال نشریه پیام هاجر درباره آیت‌الله طالقانی، تهران، مجتمع فرهنگی آیت‌الله طالقانی، 1379.
موسوی بجنوردی، محمدکاظم، «حزب ملل اسلامی»، فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر، س 3، ش 1، پاییز 1370.